El coyol (nahuatlismo de coyolli, "palmera o cascabel") Cocoyol na península de Yucatán,[1] mbocayá, palma de vinu, grugru o nuez del Paraguái (Acrocomia aculeata) ye una planta de la familia de les arecácees, nativa de ciertes zones tropicales d'América.
L'aceite de la grana y la magaya utilizar n'alimentación y na fabricación de xabones.
A. aculeata ye una palmera d'ente 13 y 20 m d'altor y de 3 a 4,5 m de diámetru de copa, con unu o más raramente dellos estípites d'unos 2 a 3 dm de diámetru, cubiertu d'una corteza llisa y escura, dotada d'escayos fuertes y rectes d'hasta 15 cm de llargu. El sistema radicular ye estensu y fondu. Amuesa fueyes persistentes, pinnaes, con numberosos folíolos que nacen en planos distintos, color verde claro, bien glabros, col raquis duru y espinosu, de 1,5 a 3,5 m de llargu. La espata tamién ye bien espinosa.
Les flores formen inflorescencies en espádices de color mariellu maciu o pardu, qu'apaecen a empiezos del branu. Son monoicos, coles flores masculines allugaes na parte cimera del espádice y les femenines na inferior. El frutu ye una drupa globosa, de la cual apaecen dende 4 hasta inclusive 14 recímanos per exemplar; tien de 3-4 cm de diámetru. El pericarpiu o pulgu ye llisu, de color verde, siendo de color mariellu o marrón cuando maduros; ye argayadizu y bono de desapegar; el mesocarpiu, de consistencia fibrosa, ricu en caroteno, de color mariellu y arume bien prestoso, resulta comestible, con un sabor que recuerda al cocu. La grana consta d'un exocarpio gruesu y bien duru, de color coritu con tres poros ecuatoriales y un endocarpiu llisu de color esternu escuru y blancu per dientro, onde s'atopa l'embrión, tamién comestible, bien pruyíu por inseutos, animales y el ser humanu. El ciclu de los frutos dura 13 a 14 meses y madura escontra finales del branu.
A. aculeata alcuéntrase en Mesoamérica, dende'l Sur de Méxicu (Chiapas) hasta'l Noroeste de Costa Rica. Amás en Sudamérica nel norte de Colombia, el Sur de Brasil, Paraguái, Esti de Bolivia y nel Norte d'Arxentina. Tamién foi recoyida na Islla de Santa Llucía nes Antilles Menores.
A. aculeata rique d'un clima templáu pa desenvolvese. Crez en distintos tipos de suelu, menos los anubiertos, anque paez preferir los arenosos, bien drenaos, entá en zones d'altitú. Ye marcadamente fitófila, anque abondo resistente a les xelaes y el vientu. Atopar hasta 30º de llatitú.
La guañada nun ye rápida; in natura la grana tardienta dende 1 a 5 años en brotar, nun se conoz nenguna téunica probada p'acelerar la guañada. Una vegada granada, crez con rapidez. Comparte hábitat col pindó (Syagrus romanzoffiana), Butia capitata, Butia yatay y Allagoptera spp.. Introducióse con ésitu a Florida.
El sistema radicular fondu fai a la planta resistente a les quemes forestales; el rápidu rebrote dempués de los mesmos fixo pensar que se trata d'una especie ruderal, cuando nun ye'l casu.
Nun esisten cultivos sistemáticos de A. aculeata, pero ensayo esperimentales indicaron que puede llantase con ésitu en densidaes hasta 600 unidaes/ha. El rendimientu de frutos per planta varia ente 4 y 12 recímanos añales, con unos 200-700 frutos per recímanu, atopándose variaciones d'ente 6 y 110 kg de frutos per añu. A. aculeata empieza a fructificar a a partir del cuartu o quintu añu dende la so guañada. El so principal plaga ye un vierme, Brassolis sophorae, que s'alimenta de les sos fueyes, anque nun ye bien avezada y nun produz la muerte de la planta.
Los aceites de la grana y la magaya emplegar na fabricación de xabones, llamaos de cocu. La magaya ye comestible, tantu fresca como prensada pa estrayer un aceite llixero o pola so fermentadura, qu'apurre un llicor de sabor prestoso (Taverna de Coyol). La grana asada o cocida cómese tamién. L'interior del tueru moler pa llograr una farina bien fina y sabrosa, y el cogollu consúmese como palmito.
Les fueyes de A. totai úsense como forraxe pal ganáu rústico; tres una cuidada maceración, estrayer d'elles una fibra útil na confección de lluries, redes, etc.
El frutu solo industrialízase en Paraguái y ye dafechu aprovechable, componer de 15 a 20% de pulgu (alimentu de ganáu, combustible de fornos). La magaya entiende'l 30 a 40% del pesu del frutu y el so tenor oleico varia dende 20 % hasta 47 % (expeller utilizáu n'alimentación d'animales). El exocarpio compon el 30-40 % de la fruta (combustible de calderes, materia primo pa carbón d'alta calidá). Un 7 a 12% representar l'almendra, que ye oleosa nun 50-60% (expeller comestible p'animales y humanos).
Los pueblos nativos y la población mestiza de Paraguái usen la fibra de la so fueyes pa faer piolas y filo del cual igüen bolsos y otros oxetos utilitarios. Na colonia 21 de Julio (Tobati) ígüense hamaques de fibra de cocu. En Paraguái, la cría d'esta planta (conocida como mbocaya'i) ye consumida, primeramente machucada nun morteru, col fervinchu Tereré. Esti costume ta poniendo en peligru anguaño'l desarrollu de nueves plantes. La flor ye vendida en tol mes d'avientu en Paraguái p'afatar y aromar el preselbe, esistiendo hasta un villancicu cola lletra de 'Navidá de Flor de Cocu, Navidá del Paraguái'.
En Bolivia ye utilizáu xeneralmente p'alimentar a los caballos, los frutos bien pruyíos en maduros y cuando tán secos pártese'l cocu y sácase la "calucha", que ye bien sabrosa.
EN Chiapas aprovéchase'l tarmu de la planta, llamada taverna, ye una bébora bien típico de los conceyos de Chicomuselo y Villaflores yá que contién sustances alcohóliques y aprovéchase nos meses de marzu a mayu. En Oaxaca a esta especie emplégase-y contra les merucos (parásitos intestinales), que combátense mazcando les granes. En Quintana Roo, prepárase un fervinchu colos raigaños pa tratar la diabetes.[2]
Acrocomia aculeata describióse por (Jacq.) Lodd. ex Mart. y espublizóse en Historia Naturalis Palmarum 3(8): 286. 1845.[3]
Acrocomia: nome xenéricu que deriva de les pallabres akros que significa "alto" y kome que significa "pelo o guedeya", seique refiriéndose a la corona de fueyes na punta tallo.
aculeata: epítetu que procede del llatín aculeatus, que significa "cortante o punchante", refiriéndose a los escayos qu'apaecen na planta.[4]
!["Modifica]("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Notification-icon-Wikidata-logo.svg/18px-Notification-icon-Wikidata-logo.svg.png"){kind=icon}
.!["Cymbidium]("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Cymbidium_Clarisse_Austin_%27Best_Pink%27_Flowers_2000px.JPG/50px-Cymbidium_Clarisse_Austin_%27Best_Pink%27_Flowers_2000px.JPG")
Esta páxina forma parte del wikiproyeutu Botánica, un esfuerciu collaborativu col fin d'ameyorar y organizar tolos conteníos rellacionaos con esti tema. Visita la páxina d'alderique del proyeutu pa collaborar y facer entrugues o suxerencies. El coyol (nahuatlismo de coyolli, "palmera o cascabel") Cocoyol na península de Yucatán, mbocayá, palma de vinu, grugru o nuez del Paraguái (Acrocomia aculeata) ye una planta de la familia de les arecácees, nativa de ciertes zones tropicales d'América.
L'aceite de la grana y la magaya utilizar n'alimentación y na fabricación de xabones.
!["Astrocaryum]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Astrocaryum_jauari.jpg")
!["]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Acrocomia_mexicana-spines.jpg")
!["Inflorescencia]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Inflorescencia_de_Astrocaryum_jauari.jpg")
!["]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Acrocomia_totai_multicaule.jpeg")
!["]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Vista_del_tallo_de_Acrocomia_aculeata.JPG")
!["]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Acrocomia_totai_2.jpeg")
!["]("http://ast.wikipedia.org/wiki/Ficheru:Acrocomia_mexicana-fruits-1.jpg")
